Có người tin rằng giàu có là con đường ngắn nhất để chạm tới hạnh phúc, trong khi người khác lại cho rằng tiền chỉ là lớp áo hào nhoáng che lấp sự trống rỗng bên trong. Nhưng điều thú vị là, chính các nghiên cứu khoa học lại đưa ra một cái nhìn trung lập và thực tế hơn: tiền có thể khiến cuộc sống dễ chịu hơn, nhưng nó không đảm bảo rằng bạn sẽ thấy hài lòng hơn.
Sự thỏa mãn về tiền bạc không phải lúc nào cũng tỷ lệ thuận với thu nhập. Người có nhiều tiền chưa chắc đã hạnh phúc hơn người ít tiền, bởi cảm giác đủ đầy còn phụ thuộc vào rất nhiều yếu tố, từ nhu cầu cá nhân, môi trường sống cho đến cách chúng ta so sánh bản thân với người khác. Một người có thu nhập trung bình nhưng sống trong một cộng đồng giản dị, không đòi hỏi vật chất cao có thể cảm thấy sung túc và vui vẻ. Ngược lại, một người giàu sống giữa những người giàu hơn có thể rơi vào trạng thái chán nản, thiếu tự tin, thậm chí ganh tỵ.
Một số nghiên cứu tâm lý đã chứng minh rằng tiền có thể ảnh hưởng đến cảm xúc, nhưng theo một cách khá bất ngờ. Trong một thí nghiệm do BBC ghi hình, hai nhóm người được yêu cầu ngâm tay vào nước đá trong 30 giây. Một nhóm được phát tiền cầm trong tay, nhóm còn lại chỉ cầm giấy trắng. Kết quả cho thấy nhóm cầm tiền chịu đựng được cảm giác lạnh buốt lâu gấp đôi nhóm kia. Điều này cho thấy tiền có khả năng làm giảm cảm giác đau đớn thể chất. Một thí nghiệm khác mô phỏng cảm giác bị loại trừ xã hội cho thấy những người cầm tiền cũng ít cảm thấy tổn thương hơn khi bị các nhân vật ảo “phớt lờ” trong trò chơi. Từ đây, các nhà khoa học cho rằng tiền không nhất thiết mang lại hạnh phúc, nhưng có thể giúp con người tránh khỏi nỗi đau – cả về thể xác lẫn tinh thần.
Tuy nhiên, khả năng tạo ra niềm vui của tiền bạc lại có giới hạn. Một nghiên cứu thú vị được thực hiện bởi các nhà tâm lý học người Bỉ cho thấy những người nhìn thấy tiền trước khi ăn sôcôla đánh giá hương vị của món ăn này thấp hơn nhóm không nhìn thấy tiền. Hiện tượng này lý giải cho một điều phổ biến trong xã hội hiện đại: những người có thu nhập cao thường khó tìm thấy niềm vui từ những điều nhỏ nhặt – thứ mà họ từng trân trọng khi chưa có nhiều tiền.
Về mặt kinh tế học, có hai quy luật giúp giải thích vì sao tiền bạc không tỉ lệ thuận mãi mãi với hạnh phúc. Thứ nhất là quy luật lợi ích cận biên giảm dần – nghĩa là khi bạn đã có nhiều, thì mỗi “đồng tiền thêm vào” sẽ tạo ra ít cảm xúc tích cực hơn. Một bữa ăn sang trọng từng khiến bạn sung sướng, nhưng nếu ăn mãi thì sự hào hứng cũng nhạt dần. Những gì từng là mơ ước sẽ trở thành điều quen thuộc, và bạn cần chi nhiều tiền hơn nữa mới có lại được cảm giác như lúc ban đầu. Thứ hai là hiệu ứng so sánh xã hội. Con người không chỉ sống với bản thân mình, mà còn không ngừng soi chiếu đời mình qua người khác. Khi thấy người khác giàu hơn, nhà to hơn, xe đẹp hơn, chúng ta bỗng thấy cuộc sống mình trở nên nhỏ bé và thiếu thốn – dù vật chất không hề thay đổi. Cảm giác không hài lòng bắt nguồn không phải từ thiếu thốn thực tế, mà từ sự kém cạnh tương đối.
Điều đó cũng giải thích vì sao một người có thu nhập khá cao có thể sống thoải mái ở một khu dân cư bình thường, nhưng nếu chuyển đến khu biệt thự sang trọng, anh ta sẽ bắt đầu cảm thấy tài chính của mình trở nên eo hẹp, những món đồ từng khiến anh ta hài lòng bỗng trở nên tầm thường. Chính bối cảnh và những người xung quanh đã vô hình trung nâng mức tiêu chuẩn khiến cảm giác hạnh phúc ngày càng đắt đỏ hơn.
Vậy rốt cuộc, cần bao nhiêu tiền mới đủ để cảm thấy hạnh phúc? Không có con số cố định nào trả lời được câu hỏi ấy. Các nhà nghiên cứu từng tranh cãi về mức thu nhập lý tưởng, nhưng rốt cuộc họ nhận ra rằng hạnh phúc không nằm ở con số, mà ở khoảng cách giữa kỳ vọng và thực tại. Nếu bạn mong đợi quá cao so với khả năng của mình, bạn sẽ luôn cảm thấy thiếu. Nếu bạn so sánh mình với những người luôn đi trước, bạn sẽ luôn thấy mình tụt lại phía sau. Ngược lại, nếu biết bằng lòng với những gì đang có, bạn sẽ thấy mình giàu hơn cả những người giàu.
Tiền có thể làm cho cuộc sống bớt khổ, giúp ta đối mặt với nghịch cảnh dễ dàng hơn, thậm chí có thể “xoa dịu” một phần những tổn thương tinh thần. Nhưng tiền không thể mua được cảm xúc chân thành, sự gắn bó, hay cảm giác bình yên thật sự. Vì thế, nếu bạn đang lao vào guồng quay kiếm tiền, điều đó hoàn toàn chính đáng. Nhưng sẽ là khôn ngoan nếu ta biết dừng lại để tự hỏi: mình đang kiếm tiền để sống, hay đang đánh đổi cuộc sống chỉ để kiếm tiền? Câu trả lời sẽ cho thấy bạn đang tiến gần đến hạnh phúc, hay đang đi xa nó hơn bao giờ hết.
