Tôi từng nghe một vị minh sư nói rằng: “Mỗi sinh mệnh được sinh ra đã mang trong mình một ngọn lửa của trí tuệ. Nhưng ngọn lửa ấy không thể bừng sáng nếu không được nuôi dưỡng bằng trải nghiệm, bằng quan sát và bằng khả năng tự vấn.”
Ngày nay, khi chỉ cần một cái chạm tay là kho tri thức nhân loại có thể hiện ra tức thì, liệu chúng ta còn biết cách phân biệt đâu là chân lý, đâu là vọng tưởng? Sự tiện nghi của thời đại dường như khiến con người lười biếng trong suy nghĩ, sợ phải tự đặt câu hỏi, và dần quên mất cách lắng nghe tiếng nói thật sự từ bên trong.
Từ năm 1975, nhiều nghiên cứu độc lập đã chỉ ra rằng chỉ số IQ trung bình của con người đang giảm dần qua từng thế hệ. Đây không còn là hiện tượng cá biệt mà là xu hướng toàn cầu. Tuy vậy, điều khiến tôi trăn trở hơn cả không nằm ở con số ấy, mà là ở thái độ thờ ơ và tự mãn mà xã hội hiện đại đang nuôi dưỡng. Chúng ta mặc định rằng trí tuệ là điều sẵn có, không cần vun bồi, không cần rèn luyện, không cần sự khiêm tốn để học hỏi từ những điều giản dị nhất.
Ngày xưa, để sinh tồn, con người phải quan sát bầu trời, lắng nghe đất đai, và tìm hiểu chu kỳ vận động của vạn vật. Những hiểu biết ấy không chỉ cứu sống họ khỏi thiên tai, mà còn dần hé mở những quy luật ẩn tàng của vũ trụ. Ngày nay, khi sống trong sự bảo hộ của công nghệ và máy móc, rất nhiều người không còn nhu cầu quan sát hay chiêm nghiệm. Mọi câu hỏi đều có sẵn câu trả lời, mọi thắc mắc được giải thích bằng vài dòng văn bản trên màn hình. Và chính vì thế, tâm trí vốn như một bó cơ cần được vận động, dần trở nên lười nhác, yếu ớt, rồi khép lại như một cánh cửa không còn muốn mở ra.
Gần đây, trí tuệ nhân tạo đã bước vào cuộc sống chúng ta một cách âm thầm mà mãnh liệt. Từ những đoạn văn, bản nhạc, đến những bức tranh, AI có thể tạo ra mọi thứ trong chớp mắt. Nhiều người ngưỡng mộ nó, thậm chí tin rằng đó là tương lai của trí tuệ nhân loại. Nhưng tôi tự hỏi, liệu có bao nhiêu người dừng lại để lắng nghe một câu hỏi sâu hơn: Nếu chúng ta không còn cần phải suy nghĩ, liệu ta có còn là con người?
Tôi không e sợ trí tuệ nhân tạo trở nên thông minh. Tôi chỉ lo, khi nó càng giỏi hơn, chúng ta lại càng dễ chấp nhận việc bị thay thế trong chính hành trình phát triển tâm thức của mình. Những đứa trẻ sinh ra trong thời đại này sẽ lớn lên với những công cụ kỳ diệu trong tay, nhưng liệu có còn ai dạy chúng cách sống chậm, cách quan sát một chiếc lá rơi, hay cách lặng thinh để nghe một câu thơ?
Công nghệ vốn là cánh tay nối dài của con người. Nhưng nếu nó không còn phục vụ con người mà bắt đầu định hình con người, thì khi ấy, thứ bị đánh mất không chỉ là khả năng suy nghĩ mà còn là linh hồn, phần cốt lõi tạo nên ý nghĩa của kiếp người.
Sự thông minh, nếu không đi kèm với nhận thức, sẽ trở thành một dạng ảo tưởng. Trong thế giới này, không thiếu người biết nhiều, hiểu rộng. Nhưng người thật sự thông minh là người biết nhìn sâu, nhìn vào chính mình, vào xã hội, vào những điều nhỏ bé đang diễn ra hàng ngày mà không một chiếc máy nào có thể ghi lại được. Họ biết khi nào nên tiếp nhận, khi nào cần hoài nghi, và quan trọng hơn cả, biết dừng lại đúng lúc.
Chúng ta đang sống trong một kỷ nguyên chưa từng có. Mỗi ngày, hàng triệu thông tin trôi qua tâm trí con người, như những đợt sóng dội vào bờ cát, xóa đi từng lớp suy tưởng. Nếu không có một điểm dừng, một khoảnh khắc quay về, rất có thể một ngày nào đó, chúng ta sẽ đánh mất khả năng tự hỏi rằng: Tôi là ai, tôi sống để làm gì, và tôi thật sự mong muốn điều gì cho thế giới này?
Tôi không viết bài này để chỉ trích, càng không để phán xét. Tôi chỉ muốn gửi đến bạn một lời thì thầm nhẹ như gió: Chúng ta vẫn chưa đánh mất trí tuệ, chỉ là đang ngủ quên. Và như mọi giấc ngủ, nó sẽ chấm dứt khi ta chịu mở mắt, không bằng cách tìm kiếm câu trả lời từ thế giới bên ngoài, mà bằng việc quay lại bên trong, nơi vẫn còn một tia sáng đang âm thầm chờ được thắp lên.
Khi bạn còn biết đặt ra một câu hỏi, bạn vẫn còn là con người.
