Trong nhiều năm qua, kinh tế tư nhân luôn được nhắc đến như "xương sống" của nền kinh tế Việt Nam, là khu vực tạo ra phần lớn việc làm, đóng góp mạnh mẽ vào GDP và số lượng doanh nghiệp thành lập mới. Tuy nhiên, đằng sau những con số về tăng trưởng, có một thực tế đang nổi lên: nhiều doanh nghiệp tư nhân dường như đang “đuối sức”, thậm chí lựa chọn đứng yên thay vì mở rộng quy mô.
GS.TS Ngô Thắng Lợi, giảng viên cao cấp Đại học Kinh tế Quốc dân, trong một tọa đàm ngày 15/8 đã thẳng thắn chỉ ra rằng khu vực kinh tế tư nhân đang có dấu hiệu “hụt hơi”. Theo ông, không ít doanh nghiệp xuất hiện xu hướng “không muốn lớn”, hoặc “mini hóa” để tồn tại trong môi trường cạnh tranh khắc nghiệt.
Doanh nghiệp nhỏ, lợi nhuận thấp và năng suất kém xa FDI
Số liệu cho thấy, hiệu quả hoạt động của khối doanh nghiệp tư nhân đang kém xa so với doanh nghiệp Nhà nước và doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài (FDI). Cụ thể, lợi nhuận trước thuế bình quân của một doanh nghiệp tư nhân chỉ bằng 0,52% so với doanh nghiệp Nhà nước và gần 3,1% so với doanh nghiệp FDI.
Về năng suất lao động, khoảng cách còn rõ rệt hơn: khu vực tư nhân chỉ bằng 34% năng suất lao động của doanh nghiệp Nhà nước và 69% so với FDI. Điều này đồng nghĩa, cùng một lượng lao động và vốn, khu vực tư nhân tạo ra giá trị thấp hơn nhiều.
Không chỉ vậy, mức thu nhập của người lao động khu vực tư nhân cũng thấp hơn. Trung bình, họ chỉ nhận được 57,1% thu nhập so với khối Nhà nước và 80,5% so với FDI. Đây cũng là một nguyên nhân khiến việc giữ chân nhân tài ở khối tư nhân ngày càng khó khăn.
Vì sao doanh nghiệp "ngại lớn"?
GS Ngô Thắng Lợi cho rằng hiện tượng “không muốn lớn” bắt nguồn từ nhiều nguyên nhân. Trước hết, về mặt nhận thức, vẫn tồn tại tư duy coi kinh tế tư nhân như một phép cộng đơn giản giữa các hộ kinh doanh, công ty nhỏ, thiếu sự đánh giá đúng vị trí và vai trò chiến lược của khu vực này.
Hơn thế, một số doanh nghiệp e ngại rằng khi lớn lên sẽ đối diện nhiều rủi ro: phải tuân thủ thủ tục pháp lý phức tạp, đối diện sự giám sát gắt gao, hay gặp khó khăn trong tiếp cận đất đai, vốn và chính sách thuế. Chính sự “thiếu bình đẳng” này khiến nhiều doanh nghiệp chọn cách duy trì quy mô nhỏ để dễ xoay xở.
Không ít doanh nghiệp tư nhân còn cạnh tranh theo hướng “mạnh ai nấy làm”, thiếu sự liên kết với nhau cũng như với cộng đồng doanh nhân Việt ở nước ngoài. Hệ quả là sức cạnh tranh yếu, khó vươn ra chuỗi giá trị toàn cầu.
Những "điểm nghẽn" lớn cản bước khu vực tư nhân
Một trong những điểm nghẽn được nhắc đến nhiều nhất là hệ thống chính sách chưa đủ bao trùm. Dù đã có nhiều cải cách, nhưng doanh nghiệp tư nhân vẫn gặp khó khi tiếp cận vốn, đất đai và cơ hội kinh doanh. Trong khi đó, sự chênh lệch về chính sách thuế giữa doanh nghiệp tư nhân với doanh nghiệp Nhà nước hay FDI cũng khiến “cuộc chơi” không thực sự công bằng.
Năng lực khoa học – công nghệ của khu vực này còn hạn chế. Tỷ lệ doanh nghiệp công nghệ cao trong khu vực tư nhân chỉ chiếm 12,1%, thấp hơn nhiều so với nhu cầu đổi mới sáng tạo. Trong bối cảnh toàn cầu hóa, nếu không đầu tư vào công nghệ, khả năng cạnh tranh của doanh nghiệp Việt sẽ ngày càng yếu đi.
Mục tiêu tăng trưởng đòi hỏi khối tư nhân bứt phá
Để đạt được mục tiêu tăng trưởng GDP 8% như dự kiến, khối tư nhân phải tăng trưởng tới 10,3% mỗi năm. Từ sau năm 2025, con số này còn phải tăng lên khoảng 11,5-12%. Đây là một thách thức không nhỏ khi hiện tại khu vực này đang gặp nhiều khó khăn.
Theo GS Ngô Thắng Lợi, có hai nhóm giải pháp cần được tập trung. Thứ nhất, phải hoàn thiện mô hình phát triển bao trùm, đảm bảo sự bình đẳng giữa các loại hình doanh nghiệp trong tiếp cận cơ hội và phân phối kết quả. Chính sách cần “đo ni đóng giày” cho từng nhóm đối tượng: từ tập đoàn lớn, doanh nghiệp vừa và nhỏ, đến các hộ kinh doanh.
Thứ hai, cần thúc đẩy liên kết nội khối và quốc tế. Các hiệp hội doanh nghiệp cần được trao quyền thực sự, hoạt động theo tiêu chuẩn kinh tế chứ không chỉ dừng ở phạm vi địa phương. Khi các doanh nghiệp liên kết, họ mới có đủ sức mạnh để tham gia sâu vào chuỗi cung ứng toàn cầu.
Góc nhìn từ doanh nghiệp: Cần cải cách thực chất
TS Trần Văn Thế, Chủ tịch HĐQT Công ty InDel Petro, cho rằng cải cách thủ tục hành chính phải đi vào thực chất, giúp doanh nghiệp tiết kiệm thời gian và chi phí. Đồng thời, Nhà nước cần có chính sách ưu đãi về thuế, hỗ trợ tài chính và phát triển hệ sinh thái đổi mới sáng tạo.
Ông nhấn mạnh, cần có cơ chế khuyến khích doanh nghiệp lớn đóng vai trò dẫn dắt SME (doanh nghiệp vừa và nhỏ), tạo điều kiện để khu vực tư nhân tham gia vào dự án đầu tư công và chuỗi cung ứng công nghiệp.
Bên cạnh đó, một điểm đáng chú ý là chính sách về sở hữu trí tuệ. TS Thế đề xuất nên cho phép viên chức hoặc tổ chức sở hữu tài sản trí tuệ, sản phẩm khoa học được góp vốn thành lập doanh nghiệp. Điều này sẽ mở đường cho các sáng chế, sản phẩm nghiên cứu sớm được thương mại hóa, tạo lợi ích cho cả khoa học và thị trường.
Khối tư nhân cần môi trường thuận lợi để "thở"
Không thể phủ nhận rằng khu vực kinh tế tư nhân vẫn là động lực lớn nhất của nền kinh tế Việt Nam. Nhưng để khối này phát triển bền vững, cần một môi trường minh bạch, bình đẳng, trong đó chính sách đóng vai trò “dọn đường”, còn doanh nghiệp phải chủ động đổi mới và liên kết.
Nếu những “điểm nghẽn” không được tháo gỡ kịp thời, khu vực kinh tế tư nhân sẽ khó lòng đảm đương vai trò dẫn dắt tăng trưởng, và nguy cơ “hụt hơi” sẽ còn kéo dài.
